André Kuipers. Na menig talkshowgesprek wordt de loftrompet gestoken voor de meestbesproken ruimtereiziger van ons land. Nu doet hij dat voor iets wat een verlengstuk is van zijn leven: de aarde.
Als regisseur van Beyond, Ode to the Earth brengt hij namelijk een ode aan de fascinerende aardbol waar wij op leven. De lofzang wordt begeleid door de roemrijke muziek van legendarische componist Vangelis. ‘Hij is uiteindelijk een vriend geworden,’ schetst André. ‘In zijn appartement hebben we veel gepraat, hele nachten over van alles. Over de muziek, over films, over de kosmos.’
‘Ik maakte de soundtrack van mijn eigen film, van mijn eigen leven’
Muziek is een van de hoofdingrediënten van de film, samen met het originele beeld dat wordt gebruikt in het regiedebuut van de Nederlandse astronaut. Want een ode is geen docu. Dat wil hij duidelijk maken: ‘Het is geen film over mij, het is geen documentaire, er is geen uitleg: het is een audiovisuele ervaring,’ vertelt hij aan ons in een intrigerende conversatie.
Op 4 oktober 2024 ging de film Beyond, Ode to the Earth in première in Ziggo Dome Amsterdam. Daarmee werd het de grootste Nederlandse filmpremière ooit. En de timing is uitgekiend: de film is onderdeel van een internationaal astronautencongres. Daarom spraken we met hem af in Artis. Daar waar hij zich thuis voelt. Daar waar hij, om de hoek, kinderen educatie én inspiratie geeft om ook dromen na te jagen.
Ik wil beginnen met een quote die ik in 2020 heb gelezen: “Het liefst zou ik iedereen meenemen op ruimtereis.” Is dat voor jou nu ook voltooid?
“Nou, een beetje wel ja. Dat is wel de bedoeling van de film: mensen laten ervaren wat ik heb ervaren. Van de dreiging en de spanning die opbouwt tijdens het lanceringsspektakel, hoe je in je capsule kruipt, hoe je huis komt binnenzweven in het ruimtestation, en dan vervolgens naar het raam en hoe je de aarde ziet.
Dat gevoel wilde ik meegeven aan de mensen. Daarbij luisterde ik heel veel muziek in de ruimte, muziek die ik associeer met ruimtevaart. Ik maakte de soundtrack van mijn eigen film, van mijn eigen leven. Dit was om mijn gevoel te versterken. Net zo goed als filmmuziek de functie heeft om het gevoel te versterken. Als je een film zonder filmmuziek ziet, ja… dat is totaal anders. Een hele andere ervaring. Nou, dat wilde ik de mensen ook meegeven. Ik wil ze de ruimte echt laten ervaren. De film is dus geen montage van elkaar snel opvolgende scènes zoals in sciencefictionfilms. In het ‘echt’ vlieg je heel rustig over oceanen, over berglandschappen enzovoort. Je raakt in een trance. Het liefst zou ik iedereen de ruimte insturen, maar dat is natuurlijk niet realistisch en dit komt heel dicht in de buurt.”
Een soundtrack van je eigen film. Prachtig. Zoals de muziek van Vangelis jouw ode aan de aarde ook versterkt. Later komt ook nog een mix van Armin van Buuren voorbij. Luisterde je ook altijd naar muziek van Vangelis, of ook andere muziek?
“Ja, ja, zeker. Ook veel popmuziek uit de jaren zeventig, omdat dat de muziek was die ik luisterde toen ik sciencefictionboekjes las. Daar associeer ik de ruimte mee, omdat ik toen ook droomde van de ruimte ingaan. Daarnaast luister ik veel naar filmmuziek en klassieke muziek, en bij de filmmuziek hoort natuurlijk Vangelis. Zijn muziek heb ik leren kennen omdat het vaak gebruikt werd, bijvoorbeeld in documentaires, maar ik ken het ook van de serie Cosmos, de cursus sterrenkunde van Teleac en van speelfilms als Blade Runner. Zijn muziek is event enhancing: het versterkt de ervaring. En voor hem was het ook belangrijk, want hij heeft voor twee NASA-missies en een ESA-missie muziek geschreven. Dus hij zat er al helemaal in en met zijn albums, bijvoorbeeld Spiral en Albedo 0.39, liet hij zien dat hij iets had met de ruimte.
Maar ik had ook andere muziek bij, hoor. Zo heeft Harry Sacksioni een nummer gemaakt, en Armin van Buuren droeg Communication op. Die luisterde ik op andere momenten, bijvoorbeeld tijdens het sporten. Afhankelijk van de situatie luisterde ik dus verschillende soorten muziek.”
Hoe is dat, dat artiesten speciaal voor jou muziek maken?
“Een hele eer. Het zijn ook mijn helden. Dat ze dat wilden doen vond ik fantastisch. Een aantal heb ik kunnen spreken vanuit uit de ruimt, onder wie Vangelis. Naast videocontact met mijn gezin mocht ik aangeven met wie ik vanuit het ISS nog meer contact wilde hebben. Dat mag een bekende persoon zijn, maar dat hoeft niet. Een Amerikaanse collega wilde graag met John Mayer spreken, een ander met een Canadese ijshockeyspeler. Ik werd gevraagd en zei: ‘Misschien kunnen jullie Vangelis bereiken?’ Ik had ‘m namelijk al een keer uitgenodigd voor een lancering, in 2004. Toen was hij te druk, maar nu lukte het wel om met hem te videobellen. Hij zat in Londen achter zijn piano: ik kon hem zien en hij mij, en met mijn camera kon ik hem meenemen naar het raam om de aarde laten zien.
Dus terwijl hij piano speelde en iets voor mij creëerde, liet ik hem de planeet zien. Nou, dat was natuurlijk prachtig. Dat is vervolgens uitgemond in een vriendschap, dus ik ben veel bij hem geweest in Parijs. Hij woonde in een prachtig appartement, vol met kunst en synthesizers. Daar hebben we heel veel gepraat, hele nachten over van alles. Over de muziek, over films, over de kosmos. En dat met Griekse maaltijden voor onze neus. Dus dat was heel, heel apart. Hij kon alles spelen wat je aan hem vroeg. Uit zijn hoofd, want hij kon geen noten lezen. Een fantastisch figuur. Echt een maestro.
De film zou aanvankelijk een bescheiden onderdeel zijn van een filmfestival met ruimtevaartfilms, welke ik wilde cureren. Een weekend lang alleen ruimtevaartfilms. Het moest dus iets origineels worden. Die film is zijn eigen leven gaan leiden en het filmfestival is er nooit gekomen. Geen tijd, alle aandacht ging naar de film. Het was een intensief proces. Ik ben door veel beeldarchief gegaan, van zowel eigen materiaal als van andere vluchten. Deze film is voor de wereld, het gaat niet over mij. Het is een mix van de drie ruimtevaartnaties. Daar heb ik heel nauwgezet de muziek bij gezocht. Ik ben het hele oeuvre van Vangelis gaan terugluisteren. Van heel minimalistische muziek en het spectaculaire werk voor bij de lancering tot heel sereen en ijl voor als je bijvoorbeeld bij de poolgebieden komt. Voor alle categorieën waren er wel vier, vijf, zes, misschien wel tien tracks die in aanmerking kwamen. En zo zijn we gaan kijken wat waar het beste past. Soms zijn het maar een paar seconden van een nummer vanwege een bijzondere klank.
Vangelis wilde aanvankelijk een compleet nieuwe soundtrack maken. Om hem goed te kunnen uitleggen hoe ik zijn muziek gebruikte in de ruimte, heb ik een edit laten zien met veertig van zijn tracks. Hij belde me op en zei: ‘André, you made my day!’ Hij vond het schitterend hoe al die tracks uit zijn hele carrière opnieuw gebruikt waren, en besloot het zo te willen laten, met hier en daar een aanpassing. Helaas brak corona uit, waardoor het werkproces flink werd vertraagd. Helaas overleed Vangelis. Gelukkig heeft hij de film gezien toen deze voor 90% af was. Impliciet is de film daardoor óók een ode aan Vangelis geworden.
De speciale bijdrage van Armin van Buuren is belangrijk. Armin is ook ruimtevaart-fan en hij luisterde al op jonge leeftijd naar Vangelis, de pionier van elektronische muziek. We zijn samen naar Parijs gegaan om Vangelis te bezoeken, een memorabele gebeurtenis. Armin is hoorbaar in een heel bijzondere scène met long exposure beelden. Die scene is heel vervreemdend: elk lichtpuntje wordt namelijk een streep. De sterren, de lichtjes op aarde… het is psychedelisch. Daar moest vanzelfsprekend de juiste muziek bij. Armin heeft de track Pulstar, van een van de eerste albums van Vangelis, opnieuw gemaakt in zijn eigen stijl. Het is dus origineel beeld en originele muziek, maar op een hele bijzondere manier weergegeven. Ik zag het en dacht: zo moet het.”
Daar wil ik dus nog op inhaken. Want het is constant muziek, je ziet wel interactie tussen jullie, de astronauten, maar er wordt niet gepraat, er zijn geen dialogen. Waardoor ik een conversatie kreeg met mezelf. Is dat ook de bedoeling?
“Jazeker. Ik wil je simpelweg meenemen naar boven. Dat je meegaat en aan boord bent van het ruimtestation. En niet dat mensen tegen je praten of dingen uitleggen. Je bent gewoon één van de astronauten. Je kijkt naar buiten, je kijkt om je heen, je ziet je collega’s aan het werk en er zweven dingen voorbij. Alsof je daar woont. De ene keer is het nacht buiten en even later bevind je je weer aan de dagkant. Ik wil jou inderdaad het gevoel geven dat je zelf in de ruimte bent. Dit is wat je ervaart als je daar bent. Astronauten zijn gewoon bezig met hun werk.”
Nu krijgen we in het dagelijks leven vaak te horen dat we even moeten ‘uitzoomen’ als we een probleem ervaren. Verder uitzoomen dan jij kan bijna niet. Kijk je nu ook anders naar ‘problemen’?
“Je bent daarboven hard aan het werk, het is geen vakantie. Maar zo nu en dan heb je de rust om naar buiten te kijken. Dan denk je weleens: ‘Oh jee, is dit alles?’ Het voelde weleens alsof die aarde in elkaar schrompelt. Als een soort levende cel die heel kwetsbaar is. Je vliegt in anderhalf uur om de hele aarde heen, zo groot is onze planeet dus niet. Als we het hier verknallen, kunnen we nergens anders heen. Er zullen in de toekomst best een paar astronauten rondhuppelen op Mars, maar dat is het. Op Mars kunnen we niet verder: dat is een koude woestijn, het kan er min 130 graden zijn. Er is geenzuurstof, geen vloeibaar water, geen magneetveld en slechts een hele dunne dampkring van CO2. Het is er giftig en het is heel ver weg. Geen plek kortom, om met zijn allen naartoe te gaan.
Het enige wat wij hebben is onze aarde, een oase in een koud en dreigend heelal. We moeten leren om in balans te leven met onze planeet en kunnen daarmee niet wachten Zie onze aarde als een ruimteschip met beperkte voorraden. Wij zijn allemaal astronauten van ruimteschip aarde. Gebruiken we al onze voorraden, dan is het met ons gedaan.”
Heb je daarom ook zo’n band met educatie?
“Ik vind het altijd mooi om verhalen te vertellen, over verschillende onderwerpen die met ruimtevaart te maken hebben. Dat kan gaan over medische aspecten, over de techniek, en dus ook over duurzaamheid. Vanuit de ruimte maak je dat heel bewust mee. Het smelten van ijskappen, de enorme hoeveelheden vissersschepen op de oceanen, het maakt grote indruk. Maar een vingertje ophouden, dat doe ik niet. Ik redeneer vanuit de schoonheid van onze planeet, de film is een ode aan onze aarde. Met het idee in het achterhoofd: laten we onze kwetsbare planeet mooi houden. Wie om iets geeft, van iets houdt, zorgt er beter voor.”
Nu ben je al een duizendpoot, naast astronaut ook nog arts en spreker, maar nu dus ook regisseur. Had je dat ooit verwacht?
“Ik maakte natuurlijk al veel presentaties, dus ik was gewend om aan een soort script te werken. Maar dit is natuurlijk andere koek. Een film maak je natuurlijk niet alleen maar met een heel team van experts die alles weten van editing tot de muziekrechten en nog veel meer.”
Wat voor gevoel had je toen je het voor het eerst helemaal af zag?
“Het gevoel van ik wil terug, terug naar mijn jeugddroom. Maar ook nervositeit. Hoe slaat het aan? En klopt het? Tientallen collega-astronauten hebben de film gezien in de Ziggo Dome, dus alleen al om die reden mogen er absoluut geen onzin-dingen in zitten. En voor het algemeen publiek: ik hoop dat de verwachtingen kloppen rondom deze nogal ongewone film. Want het is géén speelfilm of sciencefiction-thriller en ook geen documentaire. Ik hoop dat de kijkers zich laten meeslepen op een schitterende reis naar de ruimte. En dat ze zich niet druk maken over de vraag wat ze precies zien. Ze moeten de ruimte en de schoonheid van de planeet kunnen ervaren als een astronaut.”
